Ταξιάρχης στο Μανταμάδο
Ο Ταξιάρχης είναι προστάτης και πολιούχος του Μανταμάδου αλλά θεωρείται και προστάτης ολόκληρου του νησιού. Μέχρι σήμερα η εικόνα του, προκαλεί δέος με το αυστηρό ύφος του Αρχάγγελου, τα μεγάλα μάτια και το μαύρο χρώμα, τη φοβερή ρομφαία και τα επιχρυσωμένα φτερά. Η εικόνα στο εσωτερικό του ναού, είναι μία από τις ελάχιστες ανάγλυφες εικόνες σε ολόκληρο τον ορθόδοξο κόσμο. Σύμφωνα με το θρύλο, η μονή δέχθηκε την επιδρομή Σαρακηνών πειρατών, οι οποίοι κατέσφαξαν τους μοναχούς, με εξαίρεση ένα νέο δόκιμο καλόγερο, ο οποίος πρόλαβε να κρυφτεί στην οροφή της εκκλησιάς.
Από κει είδε μετά το μακελειό, τη μορφή του Αρχάγγελου να φτερουγίζει πάνω από τα πτώματα των μοναχών. Παίρνοντας χώμα, που είχε ποτιστεί με το αίμα τους, και κερί, έφτιαξε τη μορφή του Ταξιάρχη, όπως πρόλαβε να την αντικρύσει. Σήμερα βλέπουμε μόνο το κεφάλι και όχι ολόκληρο το σώμα, όπως το είχε φτιάξει ο μοναχός.
Μονή Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης
Χτισμένη στον ελαιόφυτο λόφο των Καρυών, είναι ένα από τα πλέον γνωστά προσκυνήματα. Η σημερινή μονή έχει οικοδομηθεί στη δεκαετία του 1960, στα θεμέλια παλιότερου μοναστηριού, το οποίο λειτούργησε σε δύο διαφορετικές περιόδους της βυζαντινής εποχής και καταστράφηκε ολοσχερώς από Οθωμανούς το 1463. Οι τρεις άγιοι μαρτύρησαν κατά την επιδρομή των Οθωμανών, συνοδευόμενοι στο μαρτυρικό θάνατο και από άλλους κατοίκους της Θερμής, με αφορμή μια τοπική στάση, που προκάλεσε τη μανία των Οθωμανών για εκδίκηση. Μετά από αυτό, οι κάτοικοι του χωριού έθαψαν τους χριστιανούς που μαρτύρησαν στο μοναστήρι και κάθε χρόνο τιμούσαν τη μνήμη τους, την ημέρα του μαρτυρίου τους.Η παράδοση αναφέρει ότι ένας καλόγερος περιφέρονταν στον τόπο αυτόν και έπειτα χάνονταν μέσα σε μια λάμψη. Η οπτασία αυτή ήταν ο Άγιος Ραφαήλ, ο οποίος φανερώθηκε σε αρκετούς πιστούς και τους ομολόγησε το μαρτύριο το δικό του και των υπόλοιπων χριστιανών στο μοναστήρι των Καρυών.
Μονή Πιθαρίου ή «Πιθάρι»
H Μονή Παμμεγίστων Ταξιαρχών Ερεσού γνωστή ως Μονή Πιθαρίου, ονομασία που οφείλεται στη γεωμορφολογία της περιοχής, βρίσκεται χτισμένη ανατολικά της Ερεσού, σε μια μικρή κατάφυτη λεκάνη που σχηματίζεται ανάμεσα σε γυμνούς ηφαιστειακούς δόμους που συνθέτουν ένα μοναδικό τοπίο. Βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά του νησιού ανάμεσα σε δύο υψώματα με το όνομα Τρούλος και Λεμπόρ και απέχει 89 χλμ. από τη Μυτιλήνη.Συνορεύει δυτικά με το χωριό Σίγρι, ανατολικά με το χωριό Μεσότοπος, από τα βόρεια με την κωμόπολη Άντισσα και από τα νότια με την θάλασσα.
Mία άποψη τη θέλει βυζαντινό μοναστήρι που ανασυστήθηκε κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, ενώ η δεύτερη χρονολογεί την ίδρυσή της στο 16ο αιώνα. Tο βέβαιο είναι πάντως πως λειτουργούσε το 1548, χρονολογία κατά την οποία καταγράφεται σε οθωμανικό κατάστιχο, με το οποίο καθορίζονται οι φορολογικές υποχρεώσεις των μοναστηριών της περιφέρειας Eρεσού.
Μονή Λειμώνος
Πανύψηλη και επιβλητική, είναι η μεγαλύτερη σε έκταση της Λέσβου. Από το έτος ιδρύσεώς της (1526) έγινε τόπος ασκητισμού και λατρείας, αλλά και δυναμικό φυτώριο συστηματικής παιδείας. Αξιόλογες είναι οι τοιχογραφίες που κοσμούν το εσωτερικό του μοναστηριού, ενώ χρονολογούνται από το 16ο-17ο αιώνα.Στην περίφημη «Λειμωνιάδα» Σχολή δίδαξε ο ξακουστός για την ευρυμάθειά του διδάσκαλος του Γένους, Παχώμιος Ρουσάνος. Μια σειρά από σπουδαιότατους κειμηλιακούς θησαυρούς, όπως βυζαντινά και μεταβυζαντινά χειρόγραφα και εικόνες, έντυπα, ιερά άμφια, λειτουργικά σκεύη, άγια λείψανα και λαογραφικά εκθέματα, την κατατάσσουν στις πλουσιότερες μονές του Αιγαίου, ενώ η βιβλιοθήκη της φιλοξενεί 5.000 βιβλία περίπου.
Mονή Yψηλού
Η Ιερά Μονή Υψηλού, εν ενεργεία ανδρώα μονή, είναι αφιερωμένη στον Άγ. Ιωάννη Θεολόγο και βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της Λέσβου, στην κορυφή του όρους Όρδυμνος, σε υψόμετρο 634 μ. και σε απόσταση 81 χλμ. από τη Μυτιλήνη. Η παράδοση τοποθετεί την ίδρυση της μονής κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, πριν το 800 μ.Χ., και την αναφέρει ως "Μονή Κόρακος", επωνυμία που τροποποιήθηκε κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας σε "Μονή Ζήσυρα".Από τη βυζαντινή φάση της μονής δεν σώζονται πολλά στοιχεία και θεωρείται ότι κατά τους ύστερους βυζαντινούς χρόνους είχε εγκαταλειφθεί και ερημώσει. Η μονή ακμάζει ξανά κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους, αλλά καταστρέφεται από φωτιά. Το υπάρχον καθολικό της κτίστηκε το 1832 και είναι ενταγμένο σε τυπικό μοναστηριακό συγκρότημα, που αναπτύσσεται περιμετρικά του καθολικού.Στη μονή υπάρχει ιδιαίτερα ενδιαφέρον σκευοφυλάκιο και βιβλιοθήκη χειρογράφων.
Παναγίας της Αγιάσου
Στην Αγιάσο βρίσκεται η εκκλησία της Παναγίας της Αγιάσου, η οποία γιορτάζει το Δεκαπενταύγουστο. Γίνεται μεγάλο πανηγύρι, ενώ κάτοικοι από όλο το νησί της Λέσβου συρρέουν στην Αγιάσο, ακόμη και διανύοντας τη διαδρομή με τα πόδια. Το μοναστήρι χτίστηκε για να στεγάσει την εικόνα που μετέφερε ο μοναχός Αγάθωνας από την Ιερουσαλήμ. Από την επιγραφή που έφερε η εικόνα («ΜΗΤΗΡ ΘΕΟΥ ΑΓΙΑ ΣΙΩΝ») προέρχεται το όνομα της Αγιάσου. Η φράση Αγία Σιών με την οποία συνήθιζαν να χαρακτηρίζουν την εικόνα και το μοναστήρι οι προσκυνητές παραφθάρθηκε σε Αγιασων και στη συνέχεια σε Αγιάσος.
Παναγία της Πέτρας
Η εκκλησία πάνω στο βράχο που δεσπόζει στην Πέτρα, είναι αφιερωμένη στην Παναγία. Σύμφωνα με την παράδοση, γύρω στα 1600, ένα καράβι μετά από φουρτούνα, άραξε στα απέναντι νησάκια. Πάνω στο καράβι υπήρχε μία εικόνα της Παναγίας, που τις μέρες εκείνες εξαφανίστηκε κι ένα φως εμφανίστηκε πάνω στο βράχο. Όταν οι ναυτικοί ανέβηκαν πάνω, βρήκαν την εικόνα και την πήραν μαζί τους. Το περιστατικό επαναλήφθηκε μέχρι που οι ναυτικοί αποφάσισαν να χτίσουν ένα εκκλησάκι για να στεγάσει το εικόνισμα. Ο τωρινός ναός χτίστηκε αργότερα, το 1840. Για να φθάσετε μέχρι πάνω, θα ανεβείτε 114 σκαλισμένα σκαλοπάτια, απ’ όπου η θέα είναι πραγματικά εντυπωσιακή. Το Δεκαπενταύγουστο γίνεται μεγάλο πανηγύρι με πλήθος κόσμου να ανεβαίνει για να προσκυνήσει.
